Naczelnik insurekcji 1794 roku, generał Tadeusz Kościuszko, jest jedną z najsłynniejszych postaci polskiej historii. Nazwany bohaterem dwóch narodów uczczony jest kilkuset pomnikami, patronuje setkom ulic i placów w niemal wszystkich polskich i wielu zagranicznych miejscowościach. Liczne instytucje kulturalne, szkoły, uczelnie, stowarzyszenia, jednostki wojskowe obrały go za patrona. Jego wizerunki umieszczane są na medalach, banknotach, a liczba pamiątkowych płyt w świątyniach, instytucjach publicznych i innych miejscach trudna jest do policzenia. Te dowody pamięci świadczą o wielkiej popularności Kościuszki, jaką cieszył się już za życia, a która po jego śmierci przybrała formę niegasnącego do dziś kultu i legendy.
Już w starożytności upamiętniano wybitne osoby sypiąc im kurhany lub kopce. W Polsce oddano hołd Tadeuszowi Kościuszce sypiąc kopce w kilkunastu miejscowościach. Do najbardziej znanych należą m.in.: najsłynniejszy i największy kopiec w Krakowie, mniejsze w Maciejowicach i Olkuszu, czy też w Połańcu, w miejscu ogłoszenia słynnego uniwersału. Najbardziej wszechstronną i wyczerpującą formą upamiętnienia wizerunku tego bohatera są izby pamięci powstające najczęściej w szkołach oraz profesjonalne muzea, otwierane w miejscowościach, w których przez pewien czas przebywał. Powstało łącznie w Polsce i na świecie aż pięć muzeów.
Pierwszą taką instytucją na ziemiach polskich uruchomioną w 1936 roku był dwór w Mereczowszczyźnie na Polesiu, który jego rodzina zamieszkiwała przez ponad trzydzieści lat. To tutaj Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko, bo takie imiona otrzymał na chrzcie w kościele w Kosowie Poleskim, przyszedł na świat w lutym 1746 roku i tutaj też przeżył dzieciństwo i wczesną młodość. Wyremontowany dwór z tablicą pamiątkową na frontowej ścianie pełnił w okresie międzywojennym funkcję pierwszego Muzeum Kościuszki w niepodległej Polsce. Spalony w 1942 roku przez partyzantów radzieckich został odbudowany przy współpracy amerykańsko-białoruskiej, a od 2004 roku pełni rolę profesjonalnego Muzeum Tadeusza Kościuszki na Białorusi. Przed budynkiem stoi pomnik Kościuszki, a także umieszczony jest głaz pamiątkowy z tablicą informacyjną.
W 1988 roku w maciejowickim ratuszu, niedaleko miejsca słynnej bitwy, powstało poświęcone naczelnikowi muzeum monograficzne. Najnowsze multimedialne, interaktywne Muzeum Kościuszkowskie z biegnącą w jego pobliżu trasą edukacyjną, ogrodem i biblioteką powstało w 2020 roku w bastionie piątym poaustriackiego fortu nr 2 na Kopcu Kościuszki w Krakowie. Prezentowane tam treści umieszczone są w tematycznych kapsułach pamięci, a wystawa nosi tytuł „Kościuszko – bohater wciąż potrzebny”. Można się tam zapoznać z historią życia generała i obejrzeć wiele osobistych i militarnych pamiątek z nim związanych.
Mniej znane Polakom są muzea poświęcone Tadeuszowi Kościuszce funkcjonujące poza granicami naszego kraju. Dzięki staraniom amerykańskiej Polonii muzeum poświęcone bohaterowi wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych utworzone zostało w domu, w którym mieszkał przez kilka miesięcy na przełomie lat 1797/1798 w Filadelfii przy 301 Pine Street w stanie Pensylwania. Po uwolnieniu z Twierdzy Pietropawłowskiej Kościuszko przez Skandynawię i Wielką Brytanię udał się do Ameryki. Muzeum zawiera pamiątki z amerykańskiej wojny o niepodległość i polskiej insurekcji, można w nim też obejrzeć zrekonstruowany pokój, w którym mieszkał Kościuszko.

Dom, w którym mieszkał w latach 1815 – 1817 w Solurze Tadeusz Kościuszko. Fot. Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solurze.

Wyjątkowym miejscem jest szwajcarska Solura (Solothurn), w której Kościuszko mieszkał przez ponad dwa ostatnie lata swojego życia. Od lipca 1815 roku wynajmował mieszkanie na pierwszym piętrze kamienicy należącej do Ksawerego Franciszka Zeltnera przy ul. Gurzelngasse 12. Solura jest stolicą niemieckojęzycznego kantonu o tej samej nazwie leżącego na północnym-zachodzie Szwajcarii, na północ od Berna. Malownicze miasto nad rzeką Aarą, zwane perłą szwajcarskiego baroku, zamieszkałe obecnie przez szesnaście tysięcy osób, posiada jedenaście kościołów lub kaplic oraz jedenaście fontann. Katedra św. Ursusa posiada jedenaście ołtarzy. Liczba ta symbolizuje fakt, iż kanton ten jako jedenasty zgłosił akcesję do Konfederacji Szwajcarskiej.
Pomysł otwarcia muzeum w Solurze w połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku wyszedł z inicjatywy polskiego posła w Bernie doktora Jana Modzelewskiego, gdy ówczesny właściciel dawnej kamienicy Zeltnerów poddał ją radykalnej przebudowie, przystosowując parter do potrzeb nowoczesnego sklepu. Tę koncepcję wsparł zarówno polski rząd, jak i władze kantonalne Solury, a także ówczesny ambasador USA w Szwajcarii. Realizacją projektu zajął się powołany do tego celu Honorowy Komitet Organizacyjny gromadzący pamiątki osobiste, dokumenty, militaria, mapy, listy, obrazy, rzeźby i książki związane z naczelnikiem insurekcji. W dniu otwarcia muzeum 27 września 1936 roku zawiązało się istniejące do dziś Towarzystwo Kościuszkowskie. Objęło ono swoją pieczą zarówno muzeum, jak również kaplicę i grób – pomnik Kościuszki w pobliskiej wiosce Zuchwil.
Tadeusz Kościuszko zmarł w Solurze 15 października 1817 roku. W chwili śmierci nie było przy nim żadnego Polaka, a wygląd pokoju z alkową, w której pożegnali go szwajcarscy przyjaciele udało się odtworzyć w miarę dokładnie dzięki akwareli sporządzonej przez profesora Uniwersytetu Warszawskiego Antoniego Brodowskiego. Również pozostałe pomieszczenia wyposażone zostały w przedmioty wiernie odtwarzające wygląd z czasów, gdy zamieszkiwał tutaj Kościuszko. Solura i pobliskie Zuchwil były miejscami, dokąd licznie przybywali polscy emigranci, uchodźcy po kolejnych powstaniach: listopadowym i styczniowym.
Gromadzili się oni w Zuchwil, bowiem tutaj złożono po zabalsamowaniu ciała, wnętrzności Kościuszki, a Ksawery Zeltner wystawił nauczycielowi swoich córek pomnik. Wiele takich wizyt zostało udokumentowanych, bowiem w pobliskim zajeździe prowadzone były księgi pamiątkowe, do których wpisywali się przybywający goście. Obecnie księgi te znajdują się w Muzeum Kościuszki w Solurze. W pobliżu pomnika stoi Kaplica Czternastu Świętych Wspomożycieli zwana Kaplicą Polską, odremontowana przez Polaków uczestniczących w obronie Francji w 1940 roku. Pracę tę wykonali żołnierze 2 Dywizji Strzelców Pieszych internowani w Szwajcarii w okresie II wojny światowej. Oni też ustawili w pobliżu pomnika kamienną ławeczkę. Do dziś na cmentarzu obok rzymsko-katolickiej świątyni pw. św. Marcina, przy pomniku Kościuszki, w kolejne rocznice jego śmierci, odbywają się uroczystości. Biorą w nich udział delegacje polskiej i amerykańskiej ambasady, przedstawiciele władz kantonalnych, pracownicy muzeum oraz szwajcarska Polonia.
W okresie zaborów Polacy spotykali się także przed domem w Solurze, który już wtedy nazywany był Domem Kościuszki. Przez pewien okres mieszkał w Solurze wydalony z Francji Andrzej Towiański, propagator idei polskiego mesjanizmu. Jego zwolennicy organizowali uroczystości przy pomniku. Naczelnik cieszył się wielką sympatią także wśród miejscowych Szwajcarów, zarówno ze względu na swoje przeszłe dokonania, jak i za zasługi, które oddał na rzecz ludności miasta podczas swojego tutaj pobytu. Po zakończeniu wojen napoleońskich wiele szwajcarskich rodzin dotknął niedostatek. Kościuszko hojnie wspomagał miejscowych biednych i potrzebujących. Już w 1865 roku na fasadzie domu przy Gurzelngasse 12 z inicjatywy Polaków pojawiła się marmurowa tablica z podobizną naczelnika i łacińskim napisem informującym o jego pobycie tutaj i datą śmierci. Znajdują się pod nią herby Litwy, Polski i Ukrainy, czyli Pogoń, Orzeł w koronie oraz wizerunek św. Michała Archanioła.
Początkowo muzeum w Solurze zajmowało tylko dwa pomieszczenia, z czasem wykupiono z rąk prywatnych właścicieli kolejne pokoje, w tym gabinet Kościuszki. Pieniądze na uruchomienie placówki pochodziły głównie z kwest, a pokaźną kwotą zasilił ją Ignacy Jan Paderewski, organizując na ten cel w 1937 roku koncert w Solurze. W skład wyposażenia muzeum wchodzą m.in. meble z początku dziewiętnastego wieku lub ich repliki, obrazy, grafiki, militaria, dokumenty, książki i inne pamiątki, przekazane przez rozmaite instytucje kulturalne z Polski i Szwajcarii, a także przez osoby prywatne, m.in. potomków rodziny Zeltnerów.
Muzeum poddawano kilkukrotnej reorganizacji. Największa odbyła się w latach 1981 – 1983, kiedy to przystosowano placówkę do wymogów nowoczesnego muzealnictwa. Sukcesywnie wystawa powiększana jest o nowe eksponaty pochodzące z zakupów lub darowizn.
W momencie przyjazdu do Solury Kościuszko miał już prawie siedemdziesiąt lat. Do końca życia zachował jasny umysł i sprawność fizyczną, jeździł konno, podróżował, grał na pianinie, tańczył, rysował, a nawet zajmował się wyrobem drobnych przedmiotów z drewna. Był nauczycielem dzieci swojego gospodarza, nauczając jego córki m.in. muzyki, matematyki, rysunku, a także historii. W muzeum prezentowane są grafiki i szkice Kościuszki, które wykonał w ciągu całego swojego życia. Jest także oryginalne siodło używane przez generała. Unikatowym eksponatem jest urna, w której przez długi czas przechowywane było jego serce. Podarował je swojej chrześnicy Emilii Zeltner.

Urna, w której przechowywane było serce Tadeusza Kościuszki w zamku Rapperswil. Fot. Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solurze.

Po raz pierwszy Kościuszko przybył do Solury w maju 1815 roku w drodze na kongres wiedeński. Zatrzymał się wówczas w hotelu „Krone”, w którego hallu w sto osiemdziesiątą dziewiątą rocznicę tego wydarzenia, z inicjatywy szwajcarskich działaczy polonijnych i Towarzystwa Kościuszkowskiego umieszczono tablicę pamiątkową. W parku miejskim w Solurze znajduje się pomnik Kościuszki bez cokołu, ufundowany w 1997 roku przez szwajcarskie Stowarzyszenie Białorusinów. Umieszczona obok niego tablica zawiera imię i nazwisko oraz daty urodzenia i śmierci Kościuszki w języku niemieckim oraz informację o fundatorach w języku białoruskim. Inny pomnik miejscowego rzeźbiarza Jana Alberta Huttera z 1967 roku, w formie metalowej wysmukłej nagiej figury z uniesioną prawą ręką, znajduje się przy Amthausplatz w części urzędowej Solury.

Pomieszczenie z alkową, w którym zmarł Tadeusz Kościuszko w październiku 1817 roku. Fot. Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solurze.

Ewa i Bogumił Liszewscy

1. Konopka Jan, Muzeum Kościuszkowskie w orbicie polskiej kultury i tradycji, Referat na XXXII sesję Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich poza Krajem, Warszawa, 10 października 2010 roku.
2. Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solurze. https://www.kosciuszko-solothurn.ch/polski/historia-muzeum/.
3. Zielony Paweł, Teresa Ackermann, Radosław Pawłowski, Polskie ślady w Solurze i Zuchwilu/ Polnische Spuren in Solothurn und Zuchwil, IPN, Muzeum Kościuszki w Solurze, Warszawa–Solura / Warschau–Solothurn 2022

Zdjęcie ilustracyjne: Wnętrze muzeum. Fot. Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solurze.